|
Bu eser Creative Commons Atıf 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.
|
Türkistan Kam/Şamanlarından Anadolu Halay Başlarına
(From Khams/Shamans of Turkestan to Heads of Halay
)
|
Author
|
:
Fahri Dağı
|
|
|
Type |
:
Copyright
|
|
Printing Year |
:
2020
|
|
Number |
:
10-4
|
|
Page |
:
1027-1045
|
Özet
Tunguzların “şaman”, Türklerin “kam”, “ozan”, “baksı”, “bakşı” gibi adlar verdiği bu şahıslar, İslamiyet öncesi Türk inanç sisteminde dini ritüelleri ve ayinleri düzenleyen ve yöneten kişilerdi. Zamanla sosyal iş bölümünün gerçekleşmesi neticesinde yeni meslek grupları oluşmuştur. Bu durum sonucunda şamanlar; şeyh, âşık (ozan), efsuncu gibi yeni adlar altında görevlerini icra etmişlerdir. Türk kam/şamanları, beyler ve alplar ava çıkmadan önce avın bereketli ve sorunsuz geçmesi için, Türk hakanı Göktanrı’ya kurban sunarken, ölen kişilerin ruhlarını uçmağa (cennete) veya tamuya (cehenneme) götürürken ellerinde davullarıyla özel ezgiler eşliğinde efsunlu sözler söyleyerek çeşitli danslar icra ederlerdi. Kam/Şamanlar bu vasıflarıyla Türk toplum hayatında kolektif ruhunun temsilcileridir. Kam/Şamanlar, hakanlardan sonra Türk toplumunda önemli göreve sahip kişililerden biridir. Günümüzde Türklerin düğün, asker uğurlama, sünnet şenlikleri gibi kolektif törenlerinde halay ve bunun baş icracısı olan halay başları etkin bir rol üstlenmektedir. Halayı yöneten, komut veren, halayın ortasına tek başına çıkarak vecde halinde Tanrı’nın ve göğün temsilcisi olan kartal başta olmak üzere çeşitli hayvanların hareketlerini taklit eden, şaman dualarını andıran çeşitli sözler söyleyen, davulcu ve zurnacıya talimatlar vererek ritmi belirleyen kişi hep halay başıdır. Bin yıllar boyu, toplumlara ve kişilere musallat olan kötü ruhları kovan, büyücü, sağaltıcı, oyuncu (dansçı), ruh güdücü gibi birçok görev üstlenen şamanla, Türk toplumunun en önemli sosyal faaliyetleri olan düğün, nişan, sünnet, asker uğurlama ve karşılama gibi kolektif etkinliklerde önemli bir rol oynayan halay başı arasında bazı ortaklıklar vardır. Kam/Şamanın ayini yönetmesi, davulu, kıyafeti, oyunu (dansı), çıkardığı sesler, dualar veçhe hali ile halay başının, elindeki mendil veya ağaç parçaları, güzel giyinmesi, el, ayak ve vücut hareketlerinin başta davulcu ve halaydakiler tarafından sıkı takip edilerek taklidi bu eylemlere bir ritüel havası vermektedir. Şamanın kötü ruhları davul eşliğinde uzaklaştırması ile halay başının davulun ritmine göre oynaması, evlenen çiftlere, askere gidecek gençlere, sünnet olacak çocuğa musallat olabilecek kötü ruhları uzaklaştırıyor olabilir. Türklerin en eski din adamları ve oyuncuları olan kam/şamanlarla Anadolu düğünlerinin en önemli figürlerinden biri olan halay başları arasında bazı köken ortaklığı olduğu kanaatindeyiz.
Anahtar Kelimeler
Şaman, Halay Başı, Oyun, Büyü, Ritüel
Abstract
The people whom the Tungus named "shamans" and whom the Turks named "kam", "bard", "baksı", "bakşı" were people who organized and conducted religious rites and rituals in the pre-Islamic Turkish belief system. As a result of the social division of labor, new occupational groups had been formed in time. As a consequence of this situation, shamans performed their duties under new names such as sheikh, minstrel (bard) and enchanter. Turkish shamans, gentlemen and alps used to offer a sacrifice to the Turkish khan Tengri before going out to hunt, while taking the souls of the deceased to fly (to heaven) or to the abyss (to hell). They performed various dances, singing enchanting words accompanied by special melodies with their drums. With these qualities, shamans are the representatives of the collective spirit in Turkish social life. They had the most important role in Turkish society after khans. Today, halay and its chief performer, halay heads, play an active role in the collective ceremonies of Turks such as weddings, soldier farewells, and circumcision festivals. The head of the halay is the person who directs the halay, gives the command, imitates the movements of various animals, especially the eagle, which is the representative of God and heaven, in ecstasy by going up in the middle of the halaysurna. They utter various words resembling shamanic prayers and determine the rhythm by giving instructions to the drummer and the zurna player. There are some commonalities between the shaman—who drove out the evil spirits that have haunted societies and people for thousands of years and had undertaken many duties such as magician, healer, actor (dancer), and spirit guide—and the halay head—who plays an important role in collective activities such as weddings, engagement ceremonies, circumcision feasts, soldier farewells and welcomings, which are the most important social activities of Turkish society. The shaman's directing the ritual—with his drum, his dress, his play (dance), the sounds he makes and his prayers—and the halay head, with a handkerchief or pieces of wood in his hand, his beautiful dressing, his hand, foot and body movements being imitated the halay dancers, especially the drummer—give these actions a ritual atmosphere. The shaman’s driving the evil spirits away with the drums and the halay head’s playing to the rhythm of the drum may be driving the evil spirits that may haunt the marrying couples, young people going to military and children who will be circumcised away. In this study, whether there is a relationship between shamans and halay heads is explained.
Keywords
Shaman, Halay Head, Play, Enchant, Ritual
|
Formerly Karabuk University
Journal of Institute of Social Sciences between 2013-2020
(ISSN: 1309-436X eISSN:2147-7841))
|
